3° Zondag Advent A (2013)

Waarom worden de armen eigenlijk niet gewoon meteen rijk? Immers: blinden kunnen weer zien, verlamden kunnen weer lopen, doven kunnen weer horen, doden worden opgewekt.  De profeet Jesaja voorspelde het ons al, eeuwen terug. En het Evangelie liet het ons zojuist ook duidelijk weten. Aan armen wordt het alleen het goede nieuws bekendgemaakt, ik lees:  de komst van Christus. Zij worden niet (gelijk) rijk. Maar waarom worden de armen dan niet rijk, als we dezelfde tegenstellingen – voor Christus versus na Christus, doof versus horend enzovoort -, als we die tegenstelling aanhouden? En wat gebeurt er met de rijken? Worden zij arm, en wordt aan hen ook het goede nieuws bekendgemaakt? Wat een gepuzzel. En dat op Gaudete vandaag, de aanloop tot Kerstmis, de adventsdag waarop we verheugd, zo luidt de vertaling ongeveer, kunnen zijn, of te wel: vrolijk, gelukkig, hoopvol.

De armen. Paus Franciscus had het er in zijn eerste brief van een paar weken geleden ook al over. Radicaal kiest hij voor de armen. Nieuwsgierig geworden ben ik die brief van de Paus gaan lezen, voor mezelf, voor u. Over een maand bent u in de gelegenheid om u in deze tekst te verdiepen en om er over van gedachten te wisselen met pastor Pierre en zijn priester-stagiair, tijdens zes avonden. Op de website van het Vaticaan vindt u de brief in diverse talen. Het is een nogal lang uitgevallen brief van 225 bladzijden, getiteld Gaudium Evangelii, de vreugde van het Evangelie. Het zijn 288 paragrafen, allemaal vrij korte stukjes tekst, eindigend met een Maria gebed. Ik noem een paar onderwerpen die voorbij komen: over evangelisatie, waarbij we nooit moeten vergeten dat het Christus zelf is die de grote Evangelisator is - en niet wij dus - gelukkig maar;  over de noodzaak tot verandering en openstelling, zowel in iemands hart als in de kerk; over de gevaren van het kapitalisme en de macht van de economie; over het belang van het hebben van geduld; over de onvoorspelbaarheid van God; over lichamelijkheid en lijfelijkheid; over de niet te onderschatten (toekomstige) rol van vrouwen in onze kerk; ja, zelfs over hoe je het beste kunt preken en hoe je je daarop moet voorbereiden; over het houden van een dialoog met anders gelovigen; over de Duitse priesterfilosoof Romano Guardini die onder andere zegt dat de werkelijkheid belangrijker is dan ideeën (en regels denk ik dan), dat eenheid boven conflict gaat, en dat het geheel groter is dan de delen. Met andere woorden: verbreed je horizon, ‘gib Raum den Dingen’, zoals een van Guardini’s mooiste boektitels luidt, die ik op een Duitse boekenbeurs een paar jaar geleden had gezien.  Geef de dingen ruimte.

Dit Gaudium Evangelii van de Paus komt vandaag, op Gaudete, mooi van pas. Want Franciscus benadrukt keer op keer de vreugde die het Evangelie met zich meebrengt. En hij vindt dat wij, christenen, die vreugde wel wat meer zouden kunnen uitstralen, wat meer ruimte zouden kunnen geven. Vaak, schrijft hij, zien wij eruit alsof wij van een begrafenis terugkomen, alsof we ons laatste oortje versnoept hebben. Maar, zo schrijft de paus, door Christus wordt steeds de vreugde opnieuw geboren, vreugde overleeft altijd, ook in moeilijke tijden, het goede nieuws heeft het laatste woord. Als je met Christus leeft ben je uiteindelijk gevrijwaard van zonde, verdriet, innerlijke leegte en eenzaamheid, zo citeer ik. Ik moet zeggen, het enthousiasme van de Paus werkt wel aanstekelijk. Het is in ieder geval fijn dat iemand zo een positie wil innemen en ons daarin royaal wil laten delen. ‘De Persoon van het Jaar’, daartoe heeft Time Magazine de Paus deze week uitgeroepen, de belangrijkste persoon van dit jaar omdat, zo voert Time Magazine aan,  ‘hij zo snel tot de verbeelding is gaan spreken van miljoenen mensen die de hoop op de kerk hadden opgegeven.’

Franciscus ziet de meest mooie vreugdevolle uitdrukkingen bij mensen die weinig  tot niets hebben, de armen, en dat op een natuurlijke manier. Zoals we vorige week zondag konden horen is het bij de Voedselbank in de Lutmastraat, die geleid wordt door een van onze parochianen, gewoon gezellig, en zijn de mensen daar opgetogen. Onder ‘armen’ verstaat de Paus trouwens meer dan mensen die te weinig geld hebben om in hun dagelijks onderhoud te voorzien. ‘’Arm zijn’’ is een breed begrip voor zeg maar ‘outcast’, buitenstaanders: de verslaafden, de prostituees, de illegalen, de gehandicapten, de werklozen, de daklozen, kortom, diegenen die niet of nauwelijks mee kunnen of mee mogen komen in onze maatschappij, die aan de zijlijn staan, de ‘zwakkeren’ in onze samenleving. Zij zijn het waar het ook in de Schrift en vooral in het Evangelie om gaat, waar de voorkeur naar uitgaat, zij worden bevoorrecht.

Maar, was Jezus niet voor iedereen gekomen? Creëert de paus niet een nieuwe outcast, namelijk, de rijken? Of beter gezegd, de niet-armen?, zo vraag ik mij af, ongetwijfeld wat naïef.  Jezus zelf is arm geboren, zo stelt Franciscus. Daarom moet onze kerk arm zijn én moet het een kerk zijn voor de armen. Bovendien kennen de armen de lijdende Christus, en kunnen we Christus in hen zien en vinden. ‘Bij ons christenen is er een onafscheidelijke band tussen ons geloof en de armen’, aldus Franciscus. De paus ziet de ‘geldduivel’ rondwaren in onze westerse samenleving. Geld, rijkdom en macht worden aanbeden, ten koste van veel. Hij varieert op een van de Tien Geboden, U zult niet doden; en hij maakt ervan U zult niet buitensluiten. Want in ons huidig economisch tijdsgewricht worden veel mensen buitengesloten, onze economie ‘doodt’ als het ware. Waar Franciscus uiteindelijk om vraagt is om solidariteit; want geld moet dienen, niet heersen, en rijkdom dient gedeeld te worden.  Waar hij ons - voor het gemak doel ik maar op ons als ‘rijken’ - om vraagt is dat wij de armen respecteren en vooruithelpen. En dat we vooral niet in de houdgreep van hebzucht vast komen te zitten.

Waarom worden de armen niet rijk in het Evangelie? Zou dat het allemaal niet veel makkelijker maken? Ik ben geneigd te denken dat het er staat omdat er, vrees ik, in onze wereld ongelijkheid en armoede aanwezig zijn, toen al, en nog steeds, en: het is heel moeilijk weg te krijgen. Iedereen ziet dat en weet dat. De armen blijven arm. Wat altijd nodig zal zijn is het wijzen daarop, op dit onrecht, dat het ook anders kan en moet; door Jesaja, door Johannes, door Jezus, nu zo krachtig door Paus Franciscus, en: decennialang door Nelson Mandela.

Deze laatste, die vanmorgen begraven wordt, heeft bewezen dat het soms wel lukt, dat ongerechtigheid plaats moet maken. Maar, ook Mandela liep tegen de grenzen op van wat echt mogelijk is in onze wereld; nog steeds is er ongelijkheid in Zuid Afrika; en elders ... De armen worden niet rijk … Maar de armen hebben wel een stem gekregen en discriminatie en ongelijkheid werden wel een halt toegeroepen, en dat geeft hoop. 

Nooit heb ik mij tijdens een publieke bijeenkomst gelukkiger gevoeld, een gebeurtenis waarbij ik kippenvel kreeg, toen Nelson Mandela in 1990 op het Leidseplein verscheen, enkele maanden na zijn vrijlating uit de gevangenis op Robbeneiland. Het was onbeschrijflijk mooi en overweldigend, je werd als het ware opgetild toen Mandela op het balkon van de Stadsschouwburg verscheen en hij door zoveel mensen werd toegejuicht. Hij werd bijna Jezus, als ik dat mag zeggen, zo werd hij door velen beschouwd, als een ‘aardse messias’. Of, was Mandela ‘meer dan een profeet’ ?, zoals Jezus vandaag zegt over Johannes. Hij was zeker een wegbereider, een enorme inspirator, een voorbeeld, een mens van vlees en bloed, die geleden heeft en overwonnen heeft. Geen Messias zoals wij Hem kennen, al is het alleen al omdat Mandela zichzelf beschrijft als  ‘een zondaar die het steeds opnieuw probeert’ en zichzelf niet als een heilige beschouwde. Maar na een lange periode van grote opoffering van Mandela kwam er uiteindelijk bevrijding uit apartheid, én, even belangrijk: een aanzet tot verzoening.

Het kan dus. Kiezen voor de armen, zoals het Evangelie en de Paus doen, zoals zovelen hebben gedaan voor Mandela, kan leiden tot grote verschuivingen, wereldwijd. Niet meteen, zoals het Evangelie ons laat weten, maar wel in- the- end. Al worden de armen niet meteen rijk, wij kunnen zeker vooruitkijken naar wat ooit komen gaat, dat is de hoopgevende belofte die aan ons gedaan is. Aan arm én rijk – wat mij betreft, want het is maar waar je bed staat als je geboren wordt, ook als je rijk geboren wordt.

Ik wil graag eindigen met enkele dichtregels van de Zuid Afrikaanse dichteres Antjie Krog, die het volgende bij de dood van Nelson Mandela schreef:

Hij slaapt nu, de Samenbinder-van-hen-die-het-moeilijk-hebben

Hij die aan iedereen heeft uitgedeeld

Met een hand die gewend was te geven

Zijn hart was de staf voor de zwakkeren

Hij was de stok voor wie moeilijk vooruit kwam

                              …

Geliefde Mandela, zegen ons, uw kinderen

Laat de vingerafdruk van uw leven op ons allen achter

U die ons aller gezicht was

U die ons in zelfrespect hebt teruggegeven aan elkaar.

Amen.